Ondjele yokwaahena iilonga moshilongo otayi limbililike
Onkalo yokwaahena iilonga ndjoka yi li pombanda moshilongo oshowo aakwashigwana oyendji mboka ya kanitha natango iilonga yawo muule woomwedhi dha piti noyendji natango otashi vulika ya kanithe iilonga, oya e ta omaipulo moshilongo kutya oshike tashi vulu okuningwa po kuyiwe moshipala onkalo ndjoka.
Aatseyinawa oyendji oya holola kutya epangelo pamwe noshikondo shopaumwene oya pumbwa okuya pamwe nokukandula po uupyakadhi mboka nokutala kutya otaku vulu ngiini okutotwapo oompito dhiilonga.
“Konyala oompito dhiilonga dha thika po-20 000 odha kana nale omolwa onkalo yeliko ndjoka ya shuna pevi,” Tarah Shaanika, Omunambelewa Omukuluntu gwoNamibia Chamber of Commerce and Industry (NCCI) ta ti.
Omapekaapeko ngoka ga ningwa mo-2014 kombinga yiilonga moshilongo oga holola kutya ondjele yokwaahena iilonga moshilongo oyi li poopresenda 28.1, pauyelele mboka wa tseyithwa kuTim Parkhouse, amushanga-ndjai gwoNamibia Employers' Federation (NEF).
Parkhouse okwa popi kutya nonando monena ka kushiwike lela kutya ondjele ndjoka oyi li pungapi ngashiingeyi, omwaalu ngoka oguli pombanda na onkalo otayi nayipalekwa konkalo yeliko ya nkundipala oshowo omatokolo gepangelo okushunitha pevi omwaalu gwiimaliwa ngoka tagu longithwa.
Klaus Schade, Omunambelewa Omukomeho gwoEconomic Association of Namibia (EAN), okwa ti: “Omanga onkalo yeliko inayi nayipala oompito odhindji dhiilonga odha totwa po mo-2015, omolwa oshikondo shomatungo shoka sha pondola oshindji momvula ndjoka.”
Shoka osha thiki pehulilo mo-2016 omolwa omalunduluko omanene ga ningwa moshikondo shoomina noshikondo shomatungo osha dhengwa ondhimbo onene.
“Eshuno pevi lyiilonga moshikondo shomatungo olya shunitha pevi oompito dhiilonga miikondo yilwe woo ngaashi ondalasipota. Ekanitho lyiilonga niiyemo otali ka guma noonkondo oshikondo shomalanditho na otashi vulika shi ka etithe ekanitho lyiilonga woo moshikondo shoka,”Schade ta ti.
Okwa popi kutya oshikondo shiilonga otashi kala muupyakadhi nuumvo oshowo momvula twa taalela.
Ronnie Varkevisser, Omunambelewa Omukuluntu gwoNamibia Manufacturers Association (NMA), okwa popi kutya: “Oongeshefa odhindji kakele koshikondo shaatalelipo otadhi ka gumwa unene konkalo ndjoka. Omolwa woo onkalo kutya epangelo itali vulu okufuta aagandji yomayakulo kepangelo, shoka otashi ka etitha ekanitho lyiilonga na otashi ka ningitha oshidhigu okutota po oompito dhiilonga.”
Shaanika okwa popi kutya onkalo yokwaahena iilonga moshilongo oyi li pombanda noonkondo na oya pumbwa okutseyithwa kutya oya ninga onkalo yopaulumomhumbwe.
Parkhouse okwa popi kutya ndjoka oya pumbwa okutalika meendelelo opo ku kwashilipalekwe kutya oshilongo osha yambulapo onkalo yoongeshefa oompe naadhoka oonkulu.
Okwa popi kutya NEF okwa kala nokwiindila epangelo oomvula dha piti, opo ku tulwe miilonga oompango dhekondololo lyiikumungu yaaniilonga.
Parkhouse pamwe nayakwawo oya popi kutya okwa pumbwa oompango mepatululo lyoongeshefa oompe, ekuto miilonga netidho miilonga lyaaniilonga, molwaashoka oonkalo dhilwe ndhoka otadhi gandja onkalo yiilonga yanayipala nokuya moshipala enano lyomapungulo nokuhwahwameka etotepo lyoongeshefa .
“Otwa pumbwa okutsa omukumo aantu ya tote oongeshefa meendelelo,” Parkhouse ta ti.
Shaanika okwa popi kutya oompito dhiilonga otadhi vulu owala okutotapo okupitila moongeshefa niilonga yepangelo okuyambulapo oongeshefa.
Shaanika okwa tsikile kutya oongeshefa itadhi koko ngele itadhi pewa omayambidhidho nongele itaku kondjithwa onkalo yuulingilingi molwaashoka omapungulo itaga vulu okunanwa konkalo ndjoka.
Gitta Paetzold, Omukomeho gwoHospitality Association of Namibia (HAN), okwa popi kutya oshikondo shoka osha taalela omukundu omolwa oompango yiilonga ndjoka itayi yambidhidha oshikondo shaatalelipo ethimbo kehe.
Shaanika okwa kunkilile kutya Aanamibia ohaya ihumbata ya fa oshilongo sha yambukapo ihe oshilongo shetu oshili kokule nokuya ponkantu ndjoka.
Okwa tsikile kutya oompango dhaaniilonga otadhi tala owala nokugamena mboka ye na nale iilonga ihe itadhi tala konkalo yokwaahena iilonga.
NEF okwa shanga po omusholondondo gwomagwedhelepo kutya ompango yaaniilonga otayi vulu okutalululwa ngiini.
Aatseyinawa mboka oya popi kutya nonando ongaaka onkalo ndjoka oshilongo sha taalela oyo pakathimbo, na onkalo otayi ka galukila kuuwanawa.
Oya popi kutya oshikondo shoongeshefa osha pumbwa okuyambulwa po nokukala shiithikamena kusho shene.
Danny Meyer, Omukomeho gwoSMEs Compete, okwa popi kutya nonando oshikondo osha taalela omashongo ogendji okwa popi kutya oku na omukumo kutya onkalo otayi ka shuna kuuwanawa.
Schade gwoEAN okwa popi kutya ope na oonkatu dhontumba dhoka epangelo, oshikondo shopaumwene noshigwana ye na okukatuka opo ku shunithwe pevi onkalo yuupyakadhi weliko.
Okwa popi kutya ompango ompe yoPublic Procurement Act and Board otayi ka etitha egandjo lyomayakulo niilongomwa iiwanawa na otayi ka etitha etotepo lyoompito dhiilonga.
Varkevisser gwoNMA okwa kunkilile kutya epangelo lyaNamibia olya pumbwa okuninga oshindji opo ku kwashilipalekwe kutya eliko olya yambulwapo.
Schade okwa popi kutya pehala lyokushunitha pevi omwaalu gwaniilonga okwa popi kutya omahangano gaagandji yiilonga naangoka gaaniilonga oga pumbwa okuya po nomikalo tadhi shunitha pevi ekanitho lyiilonga.
Okwa popi kutya okushunitha pevi oowili dhiilonga odhimwe dhomomikalo dhili hwepo pehala lyokukutha miilonga aaniilonga.
Omutseyinawa gweliko nomundungiki mOshiputudhilo shaUnam, Omundohotola Omu Kakujaha-Matundu okwa kukilile kutya okukala oshilongo shiikolelela konkalo ndjoka oshilongo shi li monena itashi ka kandula po omukundu.
Shaanika okwa popi kutya omukundu gumwe gwa taalela oshikondo, okwaahena ontseyo yiilonga. Okwa popi kutya aantu oyendji kaye na ontseyo yiilonga onkene otashi ningitha oshidhigu opo yamone iilonga.
JANA-MARI SMITH
“Konyala oompito dhiilonga dha thika po-20 000 odha kana nale omolwa onkalo yeliko ndjoka ya shuna pevi,” Tarah Shaanika, Omunambelewa Omukuluntu gwoNamibia Chamber of Commerce and Industry (NCCI) ta ti.
Omapekaapeko ngoka ga ningwa mo-2014 kombinga yiilonga moshilongo oga holola kutya ondjele yokwaahena iilonga moshilongo oyi li poopresenda 28.1, pauyelele mboka wa tseyithwa kuTim Parkhouse, amushanga-ndjai gwoNamibia Employers' Federation (NEF).
Parkhouse okwa popi kutya nonando monena ka kushiwike lela kutya ondjele ndjoka oyi li pungapi ngashiingeyi, omwaalu ngoka oguli pombanda na onkalo otayi nayipalekwa konkalo yeliko ya nkundipala oshowo omatokolo gepangelo okushunitha pevi omwaalu gwiimaliwa ngoka tagu longithwa.
Klaus Schade, Omunambelewa Omukomeho gwoEconomic Association of Namibia (EAN), okwa ti: “Omanga onkalo yeliko inayi nayipala oompito odhindji dhiilonga odha totwa po mo-2015, omolwa oshikondo shomatungo shoka sha pondola oshindji momvula ndjoka.”
Shoka osha thiki pehulilo mo-2016 omolwa omalunduluko omanene ga ningwa moshikondo shoomina noshikondo shomatungo osha dhengwa ondhimbo onene.
“Eshuno pevi lyiilonga moshikondo shomatungo olya shunitha pevi oompito dhiilonga miikondo yilwe woo ngaashi ondalasipota. Ekanitho lyiilonga niiyemo otali ka guma noonkondo oshikondo shomalanditho na otashi vulika shi ka etithe ekanitho lyiilonga woo moshikondo shoka,”Schade ta ti.
Okwa popi kutya oshikondo shiilonga otashi kala muupyakadhi nuumvo oshowo momvula twa taalela.
Ronnie Varkevisser, Omunambelewa Omukuluntu gwoNamibia Manufacturers Association (NMA), okwa popi kutya: “Oongeshefa odhindji kakele koshikondo shaatalelipo otadhi ka gumwa unene konkalo ndjoka. Omolwa woo onkalo kutya epangelo itali vulu okufuta aagandji yomayakulo kepangelo, shoka otashi ka etitha ekanitho lyiilonga na otashi ka ningitha oshidhigu okutota po oompito dhiilonga.”
Shaanika okwa popi kutya onkalo yokwaahena iilonga moshilongo oyi li pombanda noonkondo na oya pumbwa okutseyithwa kutya oya ninga onkalo yopaulumomhumbwe.
Parkhouse okwa popi kutya ndjoka oya pumbwa okutalika meendelelo opo ku kwashilipalekwe kutya oshilongo osha yambulapo onkalo yoongeshefa oompe naadhoka oonkulu.
Okwa popi kutya NEF okwa kala nokwiindila epangelo oomvula dha piti, opo ku tulwe miilonga oompango dhekondololo lyiikumungu yaaniilonga.
Parkhouse pamwe nayakwawo oya popi kutya okwa pumbwa oompango mepatululo lyoongeshefa oompe, ekuto miilonga netidho miilonga lyaaniilonga, molwaashoka oonkalo dhilwe ndhoka otadhi gandja onkalo yiilonga yanayipala nokuya moshipala enano lyomapungulo nokuhwahwameka etotepo lyoongeshefa .
“Otwa pumbwa okutsa omukumo aantu ya tote oongeshefa meendelelo,” Parkhouse ta ti.
Shaanika okwa popi kutya oompito dhiilonga otadhi vulu owala okutotapo okupitila moongeshefa niilonga yepangelo okuyambulapo oongeshefa.
Shaanika okwa tsikile kutya oongeshefa itadhi koko ngele itadhi pewa omayambidhidho nongele itaku kondjithwa onkalo yuulingilingi molwaashoka omapungulo itaga vulu okunanwa konkalo ndjoka.
Gitta Paetzold, Omukomeho gwoHospitality Association of Namibia (HAN), okwa popi kutya oshikondo shoka osha taalela omukundu omolwa oompango yiilonga ndjoka itayi yambidhidha oshikondo shaatalelipo ethimbo kehe.
Shaanika okwa kunkilile kutya Aanamibia ohaya ihumbata ya fa oshilongo sha yambukapo ihe oshilongo shetu oshili kokule nokuya ponkantu ndjoka.
Okwa tsikile kutya oompango dhaaniilonga otadhi tala owala nokugamena mboka ye na nale iilonga ihe itadhi tala konkalo yokwaahena iilonga.
NEF okwa shanga po omusholondondo gwomagwedhelepo kutya ompango yaaniilonga otayi vulu okutalululwa ngiini.
Aatseyinawa mboka oya popi kutya nonando ongaaka onkalo ndjoka oshilongo sha taalela oyo pakathimbo, na onkalo otayi ka galukila kuuwanawa.
Oya popi kutya oshikondo shoongeshefa osha pumbwa okuyambulwa po nokukala shiithikamena kusho shene.
Danny Meyer, Omukomeho gwoSMEs Compete, okwa popi kutya nonando oshikondo osha taalela omashongo ogendji okwa popi kutya oku na omukumo kutya onkalo otayi ka shuna kuuwanawa.
Schade gwoEAN okwa popi kutya ope na oonkatu dhontumba dhoka epangelo, oshikondo shopaumwene noshigwana ye na okukatuka opo ku shunithwe pevi onkalo yuupyakadhi weliko.
Okwa popi kutya ompango ompe yoPublic Procurement Act and Board otayi ka etitha egandjo lyomayakulo niilongomwa iiwanawa na otayi ka etitha etotepo lyoompito dhiilonga.
Varkevisser gwoNMA okwa kunkilile kutya epangelo lyaNamibia olya pumbwa okuninga oshindji opo ku kwashilipalekwe kutya eliko olya yambulwapo.
Schade okwa popi kutya pehala lyokushunitha pevi omwaalu gwaniilonga okwa popi kutya omahangano gaagandji yiilonga naangoka gaaniilonga oga pumbwa okuya po nomikalo tadhi shunitha pevi ekanitho lyiilonga.
Okwa popi kutya okushunitha pevi oowili dhiilonga odhimwe dhomomikalo dhili hwepo pehala lyokukutha miilonga aaniilonga.
Omutseyinawa gweliko nomundungiki mOshiputudhilo shaUnam, Omundohotola Omu Kakujaha-Matundu okwa kukilile kutya okukala oshilongo shiikolelela konkalo ndjoka oshilongo shi li monena itashi ka kandula po omukundu.
Shaanika okwa popi kutya omukundu gumwe gwa taalela oshikondo, okwaahena ontseyo yiilonga. Okwa popi kutya aantu oyendji kaye na ontseyo yiilonga onkene otashi ningitha oshidhigu opo yamone iilonga.
JANA-MARI SMITH
Comments
Namibian Sun
No comments have been left on this article