Mugabe a longitha omambandameko mokukala omuleli
Robert Mugabe, ngoka a hulitha mepupi lyoomvula 95 okwa longitha omambandmeko noonkondo opo a kale omuleli gwazZmbabwe uule woomvula 37, sigo osho uumbwa koshipundi kelelo lyopakwiita.
Konima sho a kuthwa koshipundi koonkondo muNovemba gwomvula yo 2017, uukolele we owa tameke tawu nkundipala nayi. Omumangululi gwoshilongo shoka sha kolonyekwa kuBritain na osha kala sha tseyika nedhina Rhodesia, Robert Gabriel Mugabe ota tseyika aluhe nokudhimbulukiwa onga omuleli ngoka a halakanitha po eliko lyoshilongo she papolotika. Okwatwe nale yiita ndjoka oya kuthako elelo lyoshilongo sha landula omahogololo gomo 1980 na okwa twatele komeho oonkundathana dhombili moshilongo shoka. Mugabe okwa kwatako ewawa lyaakwiita, ndyoka lyaakondjeli yemanguluko lyoshilongo lyoZimbabwe African National Union (ZANU) sha landula sho a mangululwa modholongo momvula yo 1974.
Kuume ke mekondjolomanguluko, nomuleli gwoZimbabwe African People's Union (ZAPU), Joshua Nkomo, okwali a kuthwa miilonga mepangelo lyoshilongo sho a kala omukomeho gwiikwameni, konima sho sha monikamo kutya ope na ongundu yaakwiita moshitopolwa shaandjawo shedhina Matabeleland mo 1982.
Mugabe, ngoka ongundu ye ya kala neyambidhidho enene okuza unene kaakwashigwana yomuhoko gwAaShona okwa hwahwameke eponokelo lyaantu yomuhoko gwAaNdebele momahwahwameko taga ithanwa Gukurahundi na oga dhipaga aantu taya fekelwa yeli po 20 000. Konima okwa kwatako oofaalama dhoka dha li momake gaatiligane shoka sha etitha enyano okuza kuuyuni, nonando Mugabe okwa kala ependa muAfrica.
Omatokolo ngoka oga etitha egwo pevi lyoshikondo shuunamapya naapunguli oyendji aakwiilongo oya yi ontuku okuza moshilongo shoka, naashoka osha gwitha pevi nayi onkalo yeliko lyoshilongo. Pethimbo lyafaathana Mugabe okwa tindi ezo koshipundi nopehala okwa tula pevi uuthemba waakwashigwana oshowo okukengelela momahogololo.
“Okwa li omuleli omwaanawa ngoka elelo lya lya tula pevi Zimbabwe nokumweeta koongolo,” omuprofesa gwomoUniversity of South Africa, Shadrack Gutto a popi.
Amushanga naye gwiikwapondje gwaBritain, Peter Carrington okushi Mugabe nawa sho ya longa pamwe moonkundathana dhoLancaster House ndhoka dha etitha emanguluko lyaZImbabwe.
“Mugabe kali omuntu nande,” Carrington a lombwele Heidi Holland. Okwa popi kutya Mugabe okwa li e na uunongo nontseyo ombwaanawa ihe okwali woo omuntu omuwinayi.
Pomathimbo ge gahugunina gelelo, Mugabe okwa kala nokugandja uusama kiilongo yomuuzilo omolwa etekepo lyoshilongo she paliko.
Okwa kala taku popiwa kutya oku na uuvu wokankera ihe pamishangwa dhopapangelo omolwa omalweendo ge gokukala tayi koSingapore, okwa hololwa kutya okwa kala ta kongo uunamiti omolwa omeho. Omukulukadhi omutiyali gwaMugabe ngoka a li amushanga gwe nopokati kayo ope na eyooloko lyoomvula 41, okwa kala a talika ko onga omulanduli gwomusamane gwe.
Mugabe okwa valwa momasiku 21 gaFebruali momvula yo 1924 moKutama Mission monooli uuzilo waHarare. Mugabe okwa hokololwa kutya okwa kala hiikalele oye awike meputuko lye na okwa kala aluhe ka kala a humbata embo nonando okwa li ta litha oongombe miihwa. Konima sho he ngoka a li omuhongi gwiiti a thigipo ofamili ye omanga Mugabe a li owala e na oomvula 10, okwiitulamo meilongo lye na okwa ningi omulongiskola mepipi lyoomvula 17. Okwa ka tsikile eilongo lye koshiputudhilo shoFort Hare University moSouth Africa, hoka a tsakanene naaleli oyendji aaludhe.
Konima sho a longo moGhana, moka a hwahwamekwa komupresidende Kwame Nkrumah, Mugabe okwa shuna koRhodesia hoka a tulilwa miipandeko omolwa ekuthombinga lye miikwapolotika momvula yo 1964, na okwa tulwa modholongo uule woomvula 10.
Pethimbo e li modholongo okwa piti omailongo ge nokumona oodegree dhi li ndatu.
Okanona ke kokamati koomvula ne, komukulukadhi gwe gwotango omukwashigwana gwaGhana, Sally Francesca Hayfron, oka hulitha omanga a li modholongo, nomuleli gwaRhodesian pethimbo ndyoka Ian Smith okwa tindi okumupitika opo a ye kefumbiko lyokamona.
Okwali a li popi kutya ota lele oshilongo shoka sigo osho ena oomvula 100, noyendji oya li ye na inekelo kutya ota sile melelo. Nonando ongaaka uukolele we owa tsikile nokunkundipala, nelelo lyaakwiita olya tokola okumukutha koonkondo koshipundi opo ku yiwe moshipala oonkambadhala dhoku ninga omukulukadhi gweGrace omulanduli gwe.
“Ohokwe ye inayi kala eliko ihe oonkondo dhelelo,”Martin Meredith a popi.
Mugabe okwa thigako oyanamati yaali oshowo omukadhona gumwe, nomukulukadhi gwe omutiyali Grace.
NAMPA/AFP
Konima sho a kuthwa koshipundi koonkondo muNovemba gwomvula yo 2017, uukolele we owa tameke tawu nkundipala nayi. Omumangululi gwoshilongo shoka sha kolonyekwa kuBritain na osha kala sha tseyika nedhina Rhodesia, Robert Gabriel Mugabe ota tseyika aluhe nokudhimbulukiwa onga omuleli ngoka a halakanitha po eliko lyoshilongo she papolotika. Okwatwe nale yiita ndjoka oya kuthako elelo lyoshilongo sha landula omahogololo gomo 1980 na okwa twatele komeho oonkundathana dhombili moshilongo shoka. Mugabe okwa kwatako ewawa lyaakwiita, ndyoka lyaakondjeli yemanguluko lyoshilongo lyoZimbabwe African National Union (ZANU) sha landula sho a mangululwa modholongo momvula yo 1974.
Kuume ke mekondjolomanguluko, nomuleli gwoZimbabwe African People's Union (ZAPU), Joshua Nkomo, okwali a kuthwa miilonga mepangelo lyoshilongo sho a kala omukomeho gwiikwameni, konima sho sha monikamo kutya ope na ongundu yaakwiita moshitopolwa shaandjawo shedhina Matabeleland mo 1982.
Mugabe, ngoka ongundu ye ya kala neyambidhidho enene okuza unene kaakwashigwana yomuhoko gwAaShona okwa hwahwameke eponokelo lyaantu yomuhoko gwAaNdebele momahwahwameko taga ithanwa Gukurahundi na oga dhipaga aantu taya fekelwa yeli po 20 000. Konima okwa kwatako oofaalama dhoka dha li momake gaatiligane shoka sha etitha enyano okuza kuuyuni, nonando Mugabe okwa kala ependa muAfrica.
Omatokolo ngoka oga etitha egwo pevi lyoshikondo shuunamapya naapunguli oyendji aakwiilongo oya yi ontuku okuza moshilongo shoka, naashoka osha gwitha pevi nayi onkalo yeliko lyoshilongo. Pethimbo lyafaathana Mugabe okwa tindi ezo koshipundi nopehala okwa tula pevi uuthemba waakwashigwana oshowo okukengelela momahogololo.
“Okwa li omuleli omwaanawa ngoka elelo lya lya tula pevi Zimbabwe nokumweeta koongolo,” omuprofesa gwomoUniversity of South Africa, Shadrack Gutto a popi.
Amushanga naye gwiikwapondje gwaBritain, Peter Carrington okushi Mugabe nawa sho ya longa pamwe moonkundathana dhoLancaster House ndhoka dha etitha emanguluko lyaZImbabwe.
“Mugabe kali omuntu nande,” Carrington a lombwele Heidi Holland. Okwa popi kutya Mugabe okwa li e na uunongo nontseyo ombwaanawa ihe okwali woo omuntu omuwinayi.
Pomathimbo ge gahugunina gelelo, Mugabe okwa kala nokugandja uusama kiilongo yomuuzilo omolwa etekepo lyoshilongo she paliko.
Okwa kala taku popiwa kutya oku na uuvu wokankera ihe pamishangwa dhopapangelo omolwa omalweendo ge gokukala tayi koSingapore, okwa hololwa kutya okwa kala ta kongo uunamiti omolwa omeho. Omukulukadhi omutiyali gwaMugabe ngoka a li amushanga gwe nopokati kayo ope na eyooloko lyoomvula 41, okwa kala a talika ko onga omulanduli gwomusamane gwe.
Mugabe okwa valwa momasiku 21 gaFebruali momvula yo 1924 moKutama Mission monooli uuzilo waHarare. Mugabe okwa hokololwa kutya okwa kala hiikalele oye awike meputuko lye na okwa kala aluhe ka kala a humbata embo nonando okwa li ta litha oongombe miihwa. Konima sho he ngoka a li omuhongi gwiiti a thigipo ofamili ye omanga Mugabe a li owala e na oomvula 10, okwiitulamo meilongo lye na okwa ningi omulongiskola mepipi lyoomvula 17. Okwa ka tsikile eilongo lye koshiputudhilo shoFort Hare University moSouth Africa, hoka a tsakanene naaleli oyendji aaludhe.
Konima sho a longo moGhana, moka a hwahwamekwa komupresidende Kwame Nkrumah, Mugabe okwa shuna koRhodesia hoka a tulilwa miipandeko omolwa ekuthombinga lye miikwapolotika momvula yo 1964, na okwa tulwa modholongo uule woomvula 10.
Pethimbo e li modholongo okwa piti omailongo ge nokumona oodegree dhi li ndatu.
Okanona ke kokamati koomvula ne, komukulukadhi gwe gwotango omukwashigwana gwaGhana, Sally Francesca Hayfron, oka hulitha omanga a li modholongo, nomuleli gwaRhodesian pethimbo ndyoka Ian Smith okwa tindi okumupitika opo a ye kefumbiko lyokamona.
Okwali a li popi kutya ota lele oshilongo shoka sigo osho ena oomvula 100, noyendji oya li ye na inekelo kutya ota sile melelo. Nonando ongaaka uukolele we owa tsikile nokunkundipala, nelelo lyaakwiita olya tokola okumukutha koonkondo koshipundi opo ku yiwe moshipala oonkambadhala dhoku ninga omukulukadhi gweGrace omulanduli gwe.
“Ohokwe ye inayi kala eliko ihe oonkondo dhelelo,”Martin Meredith a popi.
Mugabe okwa thigako oyanamati yaali oshowo omukadhona gumwe, nomukulukadhi gwe omutiyali Grace.
NAMPA/AFP
Comments
Namibian Sun
No comments have been left on this article