Iiponga yomaikuthomwenyo yi indjipala
Eeno, oshishona sha ningwa po
Minista yUundjolowele Dr Esperance Luvindao okwa londodha oshigwana mokushi hololela kutya oopelesenda 16 sigo 20% dhaantu- ano omuntu gumwe mokati kaantu yatano – ngoka a hupu moshiponga sheikuthomwenyo oha kambadhala natango okwiikutha omwenyo muule woomvula.
Nonando minista ina holola onzo yuuyelele mbuka, epekapeko lya ningwa olyu ulike olopota yomo2011 kutya oya holola kutya oopelesenda 16%–40% dhaantu mboka ya hupu moshiponga shonkambdhala yeikuthomwenyo oya kambadhala okwiikutha omwenyo natango konima yoomwedhi oonshonaoonshona, noopelesenda 2% dhaantu mbaka oya mana oondjenda dhawo. Omapekapeko omakwawo ga gwedhwa po gokoEuropa oga ndhindhilike kutya oopelesenda 20.1% dhaantu mboka ya kambadhala okwiikutha omwenyo lwoshikando shotango oya kambadhala natango okwiikutha omwenyo pethimbo omapekapeko ga li gi ipyakidhilwa nago, muulethimbo womumvo gumwe).
Ta popi pedhimbuluko lyEsiku lyOpaigwana lyOkukeelela Eikuthomwenyo ndjoka lya dhanwa kohi yoshipalanyolo “Okulundulula omadhiladhilo kombinga yEikuthomwenyo” ongula yEtitatu, Luvindao okwa ti onkalo ndjika ombwinayi otayi holola kutya otwa pumbwa okulongela kumwe neulomo opo tu kondjithe omukithi nguka gwa faalela oomwenyo dhAanamibia 112– moka mwa kwatelwa uunona une– okuza puJanuali sigo omuAuguste nuumvo.
“Ndhika kadhi shi owala omiyalu,” okwa dhenge omuthindo. “Nguka omuvali gwantumba nenge gwangandi, nenge okanona kaantu. Oshiponga kehe sheikuthomwenyo ohashi lulumike aakwanezimo.”
Luvindao okwa fatulula kutya olundji aakwanezimo ohaye ka zimina kutya oya kala nuudhigu konima owala sho omupambele gwawo a mana nale oondjenda.
“Olundji ngele twa kanitha aaholike yetu, olundji opo hatu iki ipula nokudhimbulukwa kutya hasho oshikando shotango shonkambadhala yeikuthomwenyo,” okwa ti. “Epulo oondika: otwa ningi po shike kombinga yoshinima shoka?”
Okwi indile Aanamibia ya tale ko kehe gumwe kutya okwa humbata uudhigu we, ta ti olundji omandhindhiliko ngoka tage tu londodha ihaga ipulwa naanaa nago.
“Omuntu kehe na kale a tonata nota tala nawa shoka tashi inyenge momudhingoloko gwe,” okwa ti. “Omandhindhiliko opo ge li gi igalala – omuntu a mwena po (ko), omuntu itaa kutha we ombinga miinyangadhalwa yokomapandja goWhatsApp ngoshito, nenge ohaluka omuntu ita longo we ilonga ye nawa nenge ote etha po iilonga. Natu kale twa tala nawa.”
Okupopya nokukondjitha omaitaalo ga puka
Minista, ngoka a hokololele memanguluko uudhigu we wokukwata kuumbanda pethimbo lyeilongo lye lyuundohotola, okwa ti okuvudha mo omaitaalo ga puka moshigwana osho sha simana uunene notashi hupitha oomwenyo dhetu.
Okwe eta po edhiladhilo opo pu kale “omahala ga gamenwa” ngoka aantu mboka ye na uudhigu taya vulu okuya kugo memanguluko. “Ngame omwiinekelwa,” okwa tumbula nokutsa omukumo aaleli naakwashigwana ngashikwawo opo yetu kwashilipaleke kutya otatu vulu okuya ku yo inaatu tila okupopiwa nenge okupangulwa.
Minista okwa koleke kutya "omukithi nguka ogwa pumbwa okweendelelwa po" nokwa zimine woo kutya: "Eeno, oshishona osho sha ningwa po. Otatu longo nasho." Okwa gwedha po: “Okuninga iikonga yomayelithilo omalupita nokunyola kwomapandja gopankalathano nokutumbula kutya otse mbaka, shoka inashi gwana. Ope na oshindji sha pumbwa okuningwa shoka inaashi ningwa, notwa pumbwa oku shi ningeni mbala," okwa ti, okwa gwedha po kutya onkalo oya pumbwa okulundululwa thiluthilu.
Omathaneko gamwe po ngoka a fatulula ongaashi okufala omayakulo guundjolowele wopamadhiladhilo kiitopolwa yokuushayi, okunkondopeka oongodhi dhehangano lyoLifeline/Childline, nokukwashilipaleka kutya ehungomwenyo otali ningwa momavalelwamolaka. “Omathimbo gamwe aantu oya hala owala okupopya kutya ‘oya pumbwa ekwatho’ melaka ndjoka ya yama,” okwa ti.
Oshinakugwanithwa shiikundaneki
Luvindao okwa popi woo kombinga yaatoolinkundana, okwe ya indile ya longithe omifango omiwanawa mokukundaneka kwawo.
“Ito vulu okukundaneka kombinga yoshiponga sheikuthomwenyo ihe ino gandja uuyelele kombinga yomakwatho taga monika pehulilo lyoshinyolwa shoye,” okwa londodha aatoolinkundana. “Nkene tamu kundaneke iiningwanima otashi vulu okushololitha oshigwana nenge okushi tsa omukumo.”
Minista okwa hulitha oshipopiwa she neindilo oshigwana shi kale nohenda notalanteni noshowo shi kale sha tonata.
“Omathimbo gamwe omuntu gumwe ashike a pumbiwa a tye, ‘Otandi kala nangoye sigo eluwa lya tende,’” okwa ti. “Onkambadhala yotango hayo ehulilo lyomuntu – ashike osho oshinakugwanithwa shetu tu kwashilipaleke kutya itashi ifolwa we.”
Helen Mouton, omunashipundi gwehangano lyokukeelela eikuthomwenyo lyedhina National Suicide Prevention and Treatment Action Group okwa zimine shoka sha popiwa kuminista, sho a ti okukeelela eikuthomwenyo inaku ethelwa owala momake gaanawino ashike naku kale oshinakugwanithwa shakehe gumwe.
“Otatu lalakanene okukwashilipaleka kutya moshitopolwa kehe omu na okangundu taka keelele eikuthomwenyo, ngaashi hatu wu uvu wu li koKhomas noHardap notau longo wi itula mo,” okwa fatulula. “Otwa hala okunkondopeka aanambelewa yetu kiitopolwa niitopolwa ya kale ye na oowino niiyakulitho yokukondjitha eikuthomwenyo, nohugunina ku totwe omandiki ge li nawa ngoka omuntu kehe ta kala a mangulukila okukonkola pugo nokumona ekwatho ta kongo –itaa tegelele owala omuhungimwenyo nenge ndohotola oye e mu kwathe.”
Mouton okwa koleke kutya Namibia okwa longekidha nale omulandu gwe gwotango gwopaigwana gwokukeelela eikuthomwenyo, nongashingeyi ota longele kumwe nEhangano lyUundjolowele mUuyuni opo ya longekidhe omulandu omutiyali gwopaigwana. Shika otashi kwatele mo elongithwambo lyokukeelela eikuthomwenyo moshigwana noshowo iilongitho yokugandja ekwatho lyotango ngele tashi ya kuundjolowele wopamadhiladhilo, ya longekidhwa nelalakano lyokukwatha aakwashigwana ya vule “okukwathathana”.
“Neyambidhidho lyomahangano getu gaa nasha nontanitho, oongeleka, aakwashigwana noshowo iikundaneki, otu shi shi kutya otatu shi pondola,” okwa ti. “Oshilalakanenwa shetu okuvudha mo omukithi gweikuthomwenyo moNamibia.”
Ngele oto nyengwa nenge wu shi omuntu e na uudhigu, kwatathana nehangano lyoLifeline Namibia kongodhi 061 232 111 nenge Childline konomola 116 opo wu kwathe.
Nonando minista ina holola onzo yuuyelele mbuka, epekapeko lya ningwa olyu ulike olopota yomo2011 kutya oya holola kutya oopelesenda 16%–40% dhaantu mboka ya hupu moshiponga shonkambdhala yeikuthomwenyo oya kambadhala okwiikutha omwenyo natango konima yoomwedhi oonshonaoonshona, noopelesenda 2% dhaantu mbaka oya mana oondjenda dhawo. Omapekapeko omakwawo ga gwedhwa po gokoEuropa oga ndhindhilike kutya oopelesenda 20.1% dhaantu mboka ya kambadhala okwiikutha omwenyo lwoshikando shotango oya kambadhala natango okwiikutha omwenyo pethimbo omapekapeko ga li gi ipyakidhilwa nago, muulethimbo womumvo gumwe).
Ta popi pedhimbuluko lyEsiku lyOpaigwana lyOkukeelela Eikuthomwenyo ndjoka lya dhanwa kohi yoshipalanyolo “Okulundulula omadhiladhilo kombinga yEikuthomwenyo” ongula yEtitatu, Luvindao okwa ti onkalo ndjika ombwinayi otayi holola kutya otwa pumbwa okulongela kumwe neulomo opo tu kondjithe omukithi nguka gwa faalela oomwenyo dhAanamibia 112– moka mwa kwatelwa uunona une– okuza puJanuali sigo omuAuguste nuumvo.
“Ndhika kadhi shi owala omiyalu,” okwa dhenge omuthindo. “Nguka omuvali gwantumba nenge gwangandi, nenge okanona kaantu. Oshiponga kehe sheikuthomwenyo ohashi lulumike aakwanezimo.”
Luvindao okwa fatulula kutya olundji aakwanezimo ohaye ka zimina kutya oya kala nuudhigu konima owala sho omupambele gwawo a mana nale oondjenda.
“Olundji ngele twa kanitha aaholike yetu, olundji opo hatu iki ipula nokudhimbulukwa kutya hasho oshikando shotango shonkambadhala yeikuthomwenyo,” okwa ti. “Epulo oondika: otwa ningi po shike kombinga yoshinima shoka?”
Okwi indile Aanamibia ya tale ko kehe gumwe kutya okwa humbata uudhigu we, ta ti olundji omandhindhiliko ngoka tage tu londodha ihaga ipulwa naanaa nago.
“Omuntu kehe na kale a tonata nota tala nawa shoka tashi inyenge momudhingoloko gwe,” okwa ti. “Omandhindhiliko opo ge li gi igalala – omuntu a mwena po (ko), omuntu itaa kutha we ombinga miinyangadhalwa yokomapandja goWhatsApp ngoshito, nenge ohaluka omuntu ita longo we ilonga ye nawa nenge ote etha po iilonga. Natu kale twa tala nawa.”
Okupopya nokukondjitha omaitaalo ga puka
Minista, ngoka a hokololele memanguluko uudhigu we wokukwata kuumbanda pethimbo lyeilongo lye lyuundohotola, okwa ti okuvudha mo omaitaalo ga puka moshigwana osho sha simana uunene notashi hupitha oomwenyo dhetu.
Okwe eta po edhiladhilo opo pu kale “omahala ga gamenwa” ngoka aantu mboka ye na uudhigu taya vulu okuya kugo memanguluko. “Ngame omwiinekelwa,” okwa tumbula nokutsa omukumo aaleli naakwashigwana ngashikwawo opo yetu kwashilipaleke kutya otatu vulu okuya ku yo inaatu tila okupopiwa nenge okupangulwa.
Minista okwa koleke kutya "omukithi nguka ogwa pumbwa okweendelelwa po" nokwa zimine woo kutya: "Eeno, oshishona osho sha ningwa po. Otatu longo nasho." Okwa gwedha po: “Okuninga iikonga yomayelithilo omalupita nokunyola kwomapandja gopankalathano nokutumbula kutya otse mbaka, shoka inashi gwana. Ope na oshindji sha pumbwa okuningwa shoka inaashi ningwa, notwa pumbwa oku shi ningeni mbala," okwa ti, okwa gwedha po kutya onkalo oya pumbwa okulundululwa thiluthilu.
Omathaneko gamwe po ngoka a fatulula ongaashi okufala omayakulo guundjolowele wopamadhiladhilo kiitopolwa yokuushayi, okunkondopeka oongodhi dhehangano lyoLifeline/Childline, nokukwashilipaleka kutya ehungomwenyo otali ningwa momavalelwamolaka. “Omathimbo gamwe aantu oya hala owala okupopya kutya ‘oya pumbwa ekwatho’ melaka ndjoka ya yama,” okwa ti.
Oshinakugwanithwa shiikundaneki
Luvindao okwa popi woo kombinga yaatoolinkundana, okwe ya indile ya longithe omifango omiwanawa mokukundaneka kwawo.
“Ito vulu okukundaneka kombinga yoshiponga sheikuthomwenyo ihe ino gandja uuyelele kombinga yomakwatho taga monika pehulilo lyoshinyolwa shoye,” okwa londodha aatoolinkundana. “Nkene tamu kundaneke iiningwanima otashi vulu okushololitha oshigwana nenge okushi tsa omukumo.”
Minista okwa hulitha oshipopiwa she neindilo oshigwana shi kale nohenda notalanteni noshowo shi kale sha tonata.
“Omathimbo gamwe omuntu gumwe ashike a pumbiwa a tye, ‘Otandi kala nangoye sigo eluwa lya tende,’” okwa ti. “Onkambadhala yotango hayo ehulilo lyomuntu – ashike osho oshinakugwanithwa shetu tu kwashilipaleke kutya itashi ifolwa we.”
Helen Mouton, omunashipundi gwehangano lyokukeelela eikuthomwenyo lyedhina National Suicide Prevention and Treatment Action Group okwa zimine shoka sha popiwa kuminista, sho a ti okukeelela eikuthomwenyo inaku ethelwa owala momake gaanawino ashike naku kale oshinakugwanithwa shakehe gumwe.
“Otatu lalakanene okukwashilipaleka kutya moshitopolwa kehe omu na okangundu taka keelele eikuthomwenyo, ngaashi hatu wu uvu wu li koKhomas noHardap notau longo wi itula mo,” okwa fatulula. “Otwa hala okunkondopeka aanambelewa yetu kiitopolwa niitopolwa ya kale ye na oowino niiyakulitho yokukondjitha eikuthomwenyo, nohugunina ku totwe omandiki ge li nawa ngoka omuntu kehe ta kala a mangulukila okukonkola pugo nokumona ekwatho ta kongo –itaa tegelele owala omuhungimwenyo nenge ndohotola oye e mu kwathe.”
Mouton okwa koleke kutya Namibia okwa longekidha nale omulandu gwe gwotango gwopaigwana gwokukeelela eikuthomwenyo, nongashingeyi ota longele kumwe nEhangano lyUundjolowele mUuyuni opo ya longekidhe omulandu omutiyali gwopaigwana. Shika otashi kwatele mo elongithwambo lyokukeelela eikuthomwenyo moshigwana noshowo iilongitho yokugandja ekwatho lyotango ngele tashi ya kuundjolowele wopamadhiladhilo, ya longekidhwa nelalakano lyokukwatha aakwashigwana ya vule “okukwathathana”.
“Neyambidhidho lyomahangano getu gaa nasha nontanitho, oongeleka, aakwashigwana noshowo iikundaneki, otu shi shi kutya otatu shi pondola,” okwa ti. “Oshilalakanenwa shetu okuvudha mo omukithi gweikuthomwenyo moNamibia.”
Ngele oto nyengwa nenge wu shi omuntu e na uudhigu, kwatathana nehangano lyoLifeline Namibia kongodhi 061 232 111 nenge Childline konomola 116 opo wu kwathe.
Comments
Namibian Sun
No comments have been left on this article