Aalongi ya tegelelwa ya kale nokwiigwedhela ko kuunongo wawo
Aalongi moNamibia itaya ka kala ye na uulongelwe owala wumwe opo ya longe oskola.
Kohi yOntotwaveta yOkutala pamuthika eithano lyUulongi, kehe omulongi i inyolitha okwa tegelelwa a kale nokwiigwedhela ko kuunongo we noshowo okukutha ombinga momaudheulo ga gwedhwa po opo ku kwashilipaleke kutya olisensa yawo yokulonga aanona otayi longo natango.
Oveta ndjika oyo oshinenenima shoonkambadhala dhepangelo okulundula elongo moshilongo, ndjoka tayi lalakanene okutula pamuthika eithano lyuulongi, okukwashilipaleka okulonga nawa nokuninga elongo moNamibia li kale pamuthika gwopaigwana.
Shika osha fatululwa kuBasilius Haingura, oshilyo shokangundu ta ka vutu po omilandu dhontotwaveta ndjika, e shi ningi pethimbo lyoshigongi shopashitopolwa shaakuthimbinga melongo shoka sha ningilwa mOvenduka mEtitano palongelokumwe nehangano lyoUnicef.
Haingura okwa ti oveta ndjika oyo “onkatu ombwanawa” tayi katukwa mokugalulila ongushu meithano lyuulongi, okunkondopeka ongushu yelongo nokutula po omithika dhopashigwana ndhoka dhi na okutsakanithwa.
“Shampa wi inyolitha ongomunongeki, owa tegelelwa wi igwedhele ko kowino yoye nokukutha pombinga momadheulo ga gwedhwa po opo wu kaleke po olisensa yoye yuulongi,” okwa ti.
“Elongo otali ende tali lunduluka, naalongi naya endele pamwe nalyo. Itatu vulu okukala nomulandu omuntu ha yi koskola lumwe ashike noihi igwedhele ko we kuunongo we.”
Olutuwiliki
Oshitopolwa sha simana shontotwaveta ndjika osho etote po lyEhangano lyAalongi, olutuwiliki lwa pewa oshinakugwanithwa shokukondolola aalongi mboka taya wayimine eithano, okutula po omilandu dhopashigwana nokutala komaihumbato gaalongi.
Ehangano ndika otali ka ungaunga niipotha yegeelopukululo lyaalongi, ngaashi okuninga omakonakono, okupulakena kiikoya yaalongi, okugandja omageelo nokutalulula iipotha.
“Ngele omulongi okwa taaguluka omilandu dha tulwa po nenge ina iyutha kwaashoka sha tegelelwa, ehangano otali ka ninga omakonakono nokukatuka onkatu ndjoka tayi opalele,” Haingura a fatulula. “Omageelo ngaashi okulondodhwa nenge okukuthwa miilonga pakathimbo, nomiipotha mbyoka iinene, okukuthwa miilonga thiluthilu, shoka tashi ti omulongi ngoka itaka longa we oskola.”
Ngashingeyi, kombinga yegeelopukululo lyaalongi iikoya yawo ohayi ungaungiwa nayo kOkakomisi kAaniilonga yepangelo nenge kuuministeli wiilonga, aanambelewa mboka yaa na owino wothaathaa kombinga yiipambele yelongo. Ehangano ndika tali dhiladhilwa otali ka gandja omauyelele gokondandalunde ga pamba eithano, otali ka kwashilipaleka kutya aalongi otaya longo shi ikolela komilandu dha tulwa po nokukwashipaleka kutya aalongi otaya longo nawa.
Elongo lyongushu
Ontotwaveta otayi toto po omilandu ndhoka dhi na okulandulwa opo ku talike ngele aalongi otaya gandja tuu elongo lyongushu. Mongashingeyi, kape na omulandu gwasha gokukonakona iilonga niizemo yaalongi naalongwa, shoka tashi eta iizemo inayi faathana mooskola.
Kohi yomulandu omupe, aalongi naya landule omilandu dha tula po manga inaya tameka okulonga oskola, niilonga yawo otayi kala nokutalika aluhe.
Mboka taya ka ndopa okugwanitha po shoka tashi pulwa nenge itaye ki igwedhela ko kuunongo wawo otaya ka za miilonga sigo yi iyutha kelombwelo.
“Shino otashi kwashilipaleke kutya aalongwa otaya longwa kaalongi ya pyokoka noye ya lile po,” Haingura a ti, okwa gwedha po kutya otashi "kwatha woo iilonga yomulongi yi kale mbyoka ya tegelelwa moNamibia nopaigwana.”
Oveta ndjika ya dhiladhilwa otayi eta po woo oompango ndhoka tadhi wilike omaihumbato gaalongi ngele mooskola dhepangelo nenge dhopaumwene.
Etumba
Iipumbiwanima mbyoka iiputudhilo yopombanda tayi pula otayi ka kala ya faathana opo ku kwashilipalekwe kutya oomboka owala ya gwanitha po iipumbiwa noye na ehalo oyo taya ka pitikwa ya ninge aalongwalongi.
“Otwa hala okunanena mo ookandidate dhingi meithano lyuulongi,” Haingura a ti.
“Eithano itali ka ningwa we olyo tali ya monomola ontiyali. Shino oshi na sha nadhingi, okulonga nawa netumba molweithano ndika.”
Aalongi ayehe, mooskola dhepangelo nodhopaumwene, oya tegelelwa ya kale noonzapo dhuulongi, hayi kalekwa po ethimbo nethimbo shi ikolela kokwiiyutha komalandulathano ga tulwa po, okuya komaudhelo nokwiigwedhela ko kuunongo.
“Otatu ti ngele ino inyolitha, ito longo oskola,” Haingura a dhenge omuthindo. “Ethimbo nuule, eithano lyuulongi olya kala pevi. Ontotwaveta ndjika otayi ka lundulula onkalo ndjoka lumwe.”
Haingura okwa dhenge omuthindo kutya Ontontwaveta yokutula pamuthika eithano lyUulongi otayi kwatathana nawa nomilandu dhopashigwana, dhaAfrika nodhopaigwana, unene tuu okupitila mehangano lyoAfrican Federation of Teaching Regulatory Authorities (AFTRA), ndjoka hali yambidhidha iilonga yAafrika yi tote po omahangano gaalongi.
“Itatu lundulula owala oompango,” Haingura a goyo ko. “Otatu lundulula onakuyiwa yuulongi – tatu gamene aalongwa, tatu yambula po aalongi nokukwashipaleka kutya aantu oyi itula mo melongo.”
Oondjodhi oombwanawa
Omukuluntuwiliki gwelongo moshitopolwa shaKhomas Paulus Nghikembua okwa taamba ko ontotwaveta ndjika, ta ti kayi li owala kombinga yoompango ashike okukondopeka eithano nokugamena aalongwa.
“Okukwatakanitha einyolitho koompango nokugwiidhela ko aluhe kuunongo otaku kwashilipaleke kutya aalongwa yetu otaya longwa kaalongi ya pyokoka noye ya lile po,” okwa ti.
Nghikembua okwa gwedha po kutya oveta otayi ka kwathela aalongi ya kale nomaithano ge li nawa, ya tseyike noya mone oompito opo ya koke momaithano gawo – shoka pehulilo tashi galulile ongushu meithano lyuulongi.
Okwa holola kutya iigongi otayi ningwa moshilongo ashihe moka aalongi, omahangano ga kalela po aalongi, iiputudhilolongo naakwashigwana taya kundathana, iigongi otayi ningwa payambidhidho lyehangano lyoUnicef, nomagwedhelopo ngaka oga simana mokuvuta po oveta ndjoka tayi holola onkalo yelongo monena noshowo oondjodhi oombwanawa dhaalongi.
Kohi yOntotwaveta yOkutala pamuthika eithano lyUulongi, kehe omulongi i inyolitha okwa tegelelwa a kale nokwiigwedhela ko kuunongo we noshowo okukutha ombinga momaudheulo ga gwedhwa po opo ku kwashilipaleke kutya olisensa yawo yokulonga aanona otayi longo natango.
Oveta ndjika oyo oshinenenima shoonkambadhala dhepangelo okulundula elongo moshilongo, ndjoka tayi lalakanene okutula pamuthika eithano lyuulongi, okukwashilipaleka okulonga nawa nokuninga elongo moNamibia li kale pamuthika gwopaigwana.
Shika osha fatululwa kuBasilius Haingura, oshilyo shokangundu ta ka vutu po omilandu dhontotwaveta ndjika, e shi ningi pethimbo lyoshigongi shopashitopolwa shaakuthimbinga melongo shoka sha ningilwa mOvenduka mEtitano palongelokumwe nehangano lyoUnicef.
Haingura okwa ti oveta ndjika oyo “onkatu ombwanawa” tayi katukwa mokugalulila ongushu meithano lyuulongi, okunkondopeka ongushu yelongo nokutula po omithika dhopashigwana ndhoka dhi na okutsakanithwa.
“Shampa wi inyolitha ongomunongeki, owa tegelelwa wi igwedhele ko kowino yoye nokukutha pombinga momadheulo ga gwedhwa po opo wu kaleke po olisensa yoye yuulongi,” okwa ti.
“Elongo otali ende tali lunduluka, naalongi naya endele pamwe nalyo. Itatu vulu okukala nomulandu omuntu ha yi koskola lumwe ashike noihi igwedhele ko we kuunongo we.”
Olutuwiliki
Oshitopolwa sha simana shontotwaveta ndjika osho etote po lyEhangano lyAalongi, olutuwiliki lwa pewa oshinakugwanithwa shokukondolola aalongi mboka taya wayimine eithano, okutula po omilandu dhopashigwana nokutala komaihumbato gaalongi.
Ehangano ndika otali ka ungaunga niipotha yegeelopukululo lyaalongi, ngaashi okuninga omakonakono, okupulakena kiikoya yaalongi, okugandja omageelo nokutalulula iipotha.
“Ngele omulongi okwa taaguluka omilandu dha tulwa po nenge ina iyutha kwaashoka sha tegelelwa, ehangano otali ka ninga omakonakono nokukatuka onkatu ndjoka tayi opalele,” Haingura a fatulula. “Omageelo ngaashi okulondodhwa nenge okukuthwa miilonga pakathimbo, nomiipotha mbyoka iinene, okukuthwa miilonga thiluthilu, shoka tashi ti omulongi ngoka itaka longa we oskola.”
Ngashingeyi, kombinga yegeelopukululo lyaalongi iikoya yawo ohayi ungaungiwa nayo kOkakomisi kAaniilonga yepangelo nenge kuuministeli wiilonga, aanambelewa mboka yaa na owino wothaathaa kombinga yiipambele yelongo. Ehangano ndika tali dhiladhilwa otali ka gandja omauyelele gokondandalunde ga pamba eithano, otali ka kwashilipaleka kutya aalongi otaya longo shi ikolela komilandu dha tulwa po nokukwashipaleka kutya aalongi otaya longo nawa.
Elongo lyongushu
Ontotwaveta otayi toto po omilandu ndhoka dhi na okulandulwa opo ku talike ngele aalongi otaya gandja tuu elongo lyongushu. Mongashingeyi, kape na omulandu gwasha gokukonakona iilonga niizemo yaalongi naalongwa, shoka tashi eta iizemo inayi faathana mooskola.
Kohi yomulandu omupe, aalongi naya landule omilandu dha tula po manga inaya tameka okulonga oskola, niilonga yawo otayi kala nokutalika aluhe.
Mboka taya ka ndopa okugwanitha po shoka tashi pulwa nenge itaye ki igwedhela ko kuunongo wawo otaya ka za miilonga sigo yi iyutha kelombwelo.
“Shino otashi kwashilipaleke kutya aalongwa otaya longwa kaalongi ya pyokoka noye ya lile po,” Haingura a ti, okwa gwedha po kutya otashi "kwatha woo iilonga yomulongi yi kale mbyoka ya tegelelwa moNamibia nopaigwana.”
Oveta ndjika ya dhiladhilwa otayi eta po woo oompango ndhoka tadhi wilike omaihumbato gaalongi ngele mooskola dhepangelo nenge dhopaumwene.
Etumba
Iipumbiwanima mbyoka iiputudhilo yopombanda tayi pula otayi ka kala ya faathana opo ku kwashilipalekwe kutya oomboka owala ya gwanitha po iipumbiwa noye na ehalo oyo taya ka pitikwa ya ninge aalongwalongi.
“Otwa hala okunanena mo ookandidate dhingi meithano lyuulongi,” Haingura a ti.
“Eithano itali ka ningwa we olyo tali ya monomola ontiyali. Shino oshi na sha nadhingi, okulonga nawa netumba molweithano ndika.”
Aalongi ayehe, mooskola dhepangelo nodhopaumwene, oya tegelelwa ya kale noonzapo dhuulongi, hayi kalekwa po ethimbo nethimbo shi ikolela kokwiiyutha komalandulathano ga tulwa po, okuya komaudhelo nokwiigwedhela ko kuunongo.
“Otatu ti ngele ino inyolitha, ito longo oskola,” Haingura a dhenge omuthindo. “Ethimbo nuule, eithano lyuulongi olya kala pevi. Ontotwaveta ndjika otayi ka lundulula onkalo ndjoka lumwe.”
Haingura okwa dhenge omuthindo kutya Ontontwaveta yokutula pamuthika eithano lyUulongi otayi kwatathana nawa nomilandu dhopashigwana, dhaAfrika nodhopaigwana, unene tuu okupitila mehangano lyoAfrican Federation of Teaching Regulatory Authorities (AFTRA), ndjoka hali yambidhidha iilonga yAafrika yi tote po omahangano gaalongi.
“Itatu lundulula owala oompango,” Haingura a goyo ko. “Otatu lundulula onakuyiwa yuulongi – tatu gamene aalongwa, tatu yambula po aalongi nokukwashipaleka kutya aantu oyi itula mo melongo.”
Oondjodhi oombwanawa
Omukuluntuwiliki gwelongo moshitopolwa shaKhomas Paulus Nghikembua okwa taamba ko ontotwaveta ndjika, ta ti kayi li owala kombinga yoompango ashike okukondopeka eithano nokugamena aalongwa.
“Okukwatakanitha einyolitho koompango nokugwiidhela ko aluhe kuunongo otaku kwashilipaleke kutya aalongwa yetu otaya longwa kaalongi ya pyokoka noye ya lile po,” okwa ti.
Nghikembua okwa gwedha po kutya oveta otayi ka kwathela aalongi ya kale nomaithano ge li nawa, ya tseyike noya mone oompito opo ya koke momaithano gawo – shoka pehulilo tashi galulile ongushu meithano lyuulongi.
Okwa holola kutya iigongi otayi ningwa moshilongo ashihe moka aalongi, omahangano ga kalela po aalongi, iiputudhilolongo naakwashigwana taya kundathana, iigongi otayi ningwa payambidhidho lyehangano lyoUnicef, nomagwedhelopo ngaka oga simana mokuvuta po oveta ndjoka tayi holola onkalo yelongo monena noshowo oondjodhi oombwanawa dhaalongi.
Comments
Namibian Sun
No comments have been left on this article