Namibian oshimwe shomiilongo tayi hili nayi omakaya muAfrica
Namibia okwa tothwamo nokutulwa momusholondondo gwiilongo yaAfrika moka hamu hilwa noonkondo omakaya.
Ehangano lyoWorld Health Organisation (WHO) olya tula Namibia ponkatu onti 8 momusholondondo gwiilongo yaAfrika moka mu na aakwashigwana haya hili noonkondo omakaya.
Oshilongo shi li ponomola yotango oLesotho a landulwa kuMauritius, Seychelles, South Africa oshowo Madagascar. Oshilongo shi li pevi muAfrika, miilongo mbyoka hayi hili omakaya oEthiopia.
Kwiikwatelelwa kolopota yiilongo 136, yi na aakwashigwana ya thika poobiliyona ntano, oya tula miilonga omulandu gumwe ngoka gwa nuninwa okushunitha pevi elongitho lyomakaya.
Ompango yoNamibia Tobacco Products Control Act oya tulwa miilonga mesiku lyotango lyaApilili mo 2014, na oya nuninwa okuhwahwameka ekondololo lyomakaya moNamibia oshowo omahala ngoka inaga pitikilwa okuhililwa omakaya, okutumbulapo owala yimwe.
Ompangu otayi utha woo omakumagidho kombinga yoshiponga shomakaya pomahala mpoka hapu landwa omakaya oshowo kuupakete womakaya.
“Aantu oyendji oyeshi oshiponga shomakaya niizemo yomakaya naalongithi oyendji yomakaya oya hala okuhulitha po okuhila omakaya na otushi kutya otatu ya kwathele ngiini,” olopota ya holola. Omayakulo kwaamboka yahala okuhulitha po elongitho lyomakaya oga kwatela mo edhengo lyoongodhi lyoshali oshowo ehungomwenyo.
Olopota oya holola kutya omikithi dhoka hadhi ithanwa non-communicable diseases (NCDs) ohadhi e ta omaso gaali gomomaso gatatu miilongo inayi putuka, nomakaya ogeli eshongo enene momikithi ngaashi okankera nuuvu womutima.
Nonando ongaaka ooprograma dha nuninwa okushunitha pevi omikithi dhoka itadhi pewa eyambidhidho lya gwana, sho oopresenda owala mbali dhomiimaliwa ya nuninwa omayambulepo hadhi yi kooprograma ndhoka, pauyelele wa gandjwa kolopota ndjoka ya pitthwa. Olopota oya tsikile kutya otaku tengenekwa muuyuni mu na aahili yomakaya yeli poobiliyona 1.1, noopresend 80 dhaahili yomakaya mboka odhi li miilongo yiiyemo yili pevi niiyemo yopokati. Oya tsikile kutya ope na euveko lya puka kutya omahala ngoka inaga pitikwa okuhilila omakaya otaga gamene mboka ihaya hili omakaya, ihe oshili ooshoka kutya egameno otali zilile owala uuna kwa hulithwapo ehilo lyomakaya okuudha. Olopota oya tsikile kutya omathano nomakunkililo ngoka haga tulwa kuupakete womakaya ohaga thiki kaalongithi yomakaya, sho omakumagidho ngoka haga kala nuuyelele kombinga yoshiponga shomakaya, na okuwetike kutya otashi etitha aahili yomakaya ya shunithe pevi elongitho lyomakaya. Nicotine, oshingangamithi shoka hashi adhika moshimeno shekaya na ohashi nana nokuhwahwameka noonkondo elongitho lyomakaya.
Aantu mboka ya hulitha po ehilo lyomakaya ohaya mono uuwanawa wuundjolowele muule woowili nenge oominute ya hulitha po ehilo lyomakaya.
Muule womwedhi ndatu, iilonga yepunga otayi tameke nawa nomukolo oshowo uupyakadhi womifudho otayi shuna pevi muule woomwedhi omugoyi uuna omuntu a hulitha po okuhila omakaya.
Ompito yoshiponga sheso omolwa elongitho lyomakaya nayo otayi shuna pevi, uuna omuntu a hulitha po elongitho lyomakaya.
ELLANIE SMIT
Ehangano lyoWorld Health Organisation (WHO) olya tula Namibia ponkatu onti 8 momusholondondo gwiilongo yaAfrika moka mu na aakwashigwana haya hili noonkondo omakaya.
Oshilongo shi li ponomola yotango oLesotho a landulwa kuMauritius, Seychelles, South Africa oshowo Madagascar. Oshilongo shi li pevi muAfrika, miilongo mbyoka hayi hili omakaya oEthiopia.
Kwiikwatelelwa kolopota yiilongo 136, yi na aakwashigwana ya thika poobiliyona ntano, oya tula miilonga omulandu gumwe ngoka gwa nuninwa okushunitha pevi elongitho lyomakaya.
Ompango yoNamibia Tobacco Products Control Act oya tulwa miilonga mesiku lyotango lyaApilili mo 2014, na oya nuninwa okuhwahwameka ekondololo lyomakaya moNamibia oshowo omahala ngoka inaga pitikilwa okuhililwa omakaya, okutumbulapo owala yimwe.
Ompangu otayi utha woo omakumagidho kombinga yoshiponga shomakaya pomahala mpoka hapu landwa omakaya oshowo kuupakete womakaya.
“Aantu oyendji oyeshi oshiponga shomakaya niizemo yomakaya naalongithi oyendji yomakaya oya hala okuhulitha po okuhila omakaya na otushi kutya otatu ya kwathele ngiini,” olopota ya holola. Omayakulo kwaamboka yahala okuhulitha po elongitho lyomakaya oga kwatela mo edhengo lyoongodhi lyoshali oshowo ehungomwenyo.
Olopota oya holola kutya omikithi dhoka hadhi ithanwa non-communicable diseases (NCDs) ohadhi e ta omaso gaali gomomaso gatatu miilongo inayi putuka, nomakaya ogeli eshongo enene momikithi ngaashi okankera nuuvu womutima.
Nonando ongaaka ooprograma dha nuninwa okushunitha pevi omikithi dhoka itadhi pewa eyambidhidho lya gwana, sho oopresenda owala mbali dhomiimaliwa ya nuninwa omayambulepo hadhi yi kooprograma ndhoka, pauyelele wa gandjwa kolopota ndjoka ya pitthwa. Olopota oya tsikile kutya otaku tengenekwa muuyuni mu na aahili yomakaya yeli poobiliyona 1.1, noopresend 80 dhaahili yomakaya mboka odhi li miilongo yiiyemo yili pevi niiyemo yopokati. Oya tsikile kutya ope na euveko lya puka kutya omahala ngoka inaga pitikwa okuhilila omakaya otaga gamene mboka ihaya hili omakaya, ihe oshili ooshoka kutya egameno otali zilile owala uuna kwa hulithwapo ehilo lyomakaya okuudha. Olopota oya tsikile kutya omathano nomakunkililo ngoka haga tulwa kuupakete womakaya ohaga thiki kaalongithi yomakaya, sho omakumagidho ngoka haga kala nuuyelele kombinga yoshiponga shomakaya, na okuwetike kutya otashi etitha aahili yomakaya ya shunithe pevi elongitho lyomakaya. Nicotine, oshingangamithi shoka hashi adhika moshimeno shekaya na ohashi nana nokuhwahwameka noonkondo elongitho lyomakaya.
Aantu mboka ya hulitha po ehilo lyomakaya ohaya mono uuwanawa wuundjolowele muule woowili nenge oominute ya hulitha po ehilo lyomakaya.
Muule womwedhi ndatu, iilonga yepunga otayi tameke nawa nomukolo oshowo uupyakadhi womifudho otayi shuna pevi muule woomwedhi omugoyi uuna omuntu a hulitha po okuhila omakaya.
Ompito yoshiponga sheso omolwa elongitho lyomakaya nayo otayi shuna pevi, uuna omuntu a hulitha po elongitho lyomakaya.
ELLANIE SMIT
Comments
Namibian Sun
No comments have been left on this article